काठमाडौं, असार २८- शरीरलाई मात्र होइन, मन र आत्मालाई पनि शुद्ध र सन्तुलित बनाउने भोजन ‘सात्विक’ मानिन्छ। पूर्वीय दर्शन र योगशास्त्रमा सात्विक भोजनलाई जीवनशैली सुधारको आधार मानिन्छ। तर, सामान्यरूपमा स्वास्थ्यका लागि फाइदाजनक मानिने प्याज र लसुन भने सात्विक भोजनमा पर्छैनन्। आखिर किन ?

प्याज र लसुन सात्विक होइनन्, किनभने...
योग र आयुर्वेदका अनुसार, प्याज र लसुनलाई ‘राजसिक’ वा ‘तामसिक’ स्वभावको मानिन्छ। यिनले शरीरमा उष्णता र मनमा उत्तेजना बढाउने मानिन्छ। जसका कारण ध्यान, साधना र मानसिक शान्तिमा अवरोध पुर्‍याउँछन्। यही कारण योगी, साधक र सात्विक जीवनशैली अपनाउनेहरूले यस्ता सामग्री परहेज गर्छन्।

शास्त्रीय दृष्टिकोण: शुद्धता र आत्मसंयमको बाधक
भगवद्गीता लगायतका ग्रन्थहरूमा प्याज र लसुन तामसिक र राजसिक गुणयुक्त बताइएका छन्। यिनले शरीरमा ताप, मनमा चञ्चलता र इन्द्रियहरूमा आकर्षण जगाउने उल्लेख छ। यसले आध्यात्मिक अभ्यास, जस्तै– ध्यान, प्राणायाम वा ब्रह्मचर्यमा अवरोध पुर्‍याउने मान्यता छ।

आयुर्वेद भन्छ– पित्त बढाउने तत्व
आयुर्वेदमा प्याज र लसुनलाई तातो अर्थात् पित्तवर्धक तत्व मानिन्छ। पित्त बढ्दा एसिडिटी, जलन, चिडचिडाहट र रिसको मात्रा बढ्ने बताइन्छ। सात्विक खानाले शरीरलाई हल्का, मनलाई शान्त राख्ने उद्देश्य राख्छ। तर प्याज–लसुनको तीव्र गन्ध र स्वादले त्यो सन्तुलन बिगार्ने आशंका हुन्छ।

योगदर्शनअनुसार प्राण अवरुद्ध बनाउने तत्त्व
योगशास्त्रमा ‘प्राण’ अर्थात् जीवन ऊर्जाको प्रवाह प्रमुख विषय हो। प्याज र लसुनले शरीरमा अतिरिक्त उष्णता ल्याएर प्राण नाडिहरू (जस्तै इडा, पिङ्गला) मा अवरोध उत्पन्न गराउने विश्वास गरिन्छ। यही कारण गहिरो ध्यानमा बाधा पुर्‍याउने तत्व मानिन्छ।

धार्मिक-सांस्कृतिक मान्यता
हिन्दू, जैन र बौद्ध परम्परामा प्याज–लसुनलाई पूजा वा अनुष्ठानको बेला निषेध गरिन्छ। जैन परम्परामा त यी कन्दमूल भएर धेरै जीवहत्या हुने मान्यता छ। हिन्दू सनातन परम्परामा पनि विशेष व्रत वा साधनाको बेला यस्ता खानेकुरा परहेज गरिन्छ।

स्वास्थ्य पक्ष: फाइदा पनि छ, तर सावधानी जरूरी
वैज्ञानिक दृष्टिकोणले हेर्दा प्याज र लसुनमा एन्टिबायोटिक गुण, रक्तचाप नियन्त्रण गर्ने क्षमता आदि पाइन्छ। तर अत्यधिक सेवनले पेट पोल्ने, ग्यास, एसिडिटी जस्ता समस्या निम्त्याउने खतरा पनि रहन्छ। साथै, सल्फरयुक्त यौगिकले सास, पसिनाको गन्ध तीव्र बनाउने कारणले सामाजिक असहजता पनि हुन सक्छ।

सात्विक विकल्पहरू के छन् ?
सात्विक भोजनमा स्वाद र पाचनका लागि हिङ, जीरा, धनियाँ, बेसार, अदुवा, तुलसी र पुदीनाजस्ता मसला र जडीबुटी प्रयोग गरिन्छ। यिनले भोजनलाई सुपाच्य बनाउने मात्र होइन, मानसिक सन्तुलन कायम राख्न पनि सहयोग गर्छन्।

निष्कर्ष:
सात्विक भोजनको उद्देश्य केवल स्वास्थ्य मात्रै होइन, मन र आत्माको शुद्धिकरण पनि हो। प्याज र लसुनले शरीरलाई लाभ दिन सक्छ, तर मानसिक सन्तुलन र आत्मानुशासन चाहनेहरूको जीवनशैलीसँग मेल खाँदैन। त्यसैले, योगीहरू, साधकहरू र सात्विक जीवन चाहनेहरूका लागि यिनको परहेज अनिवार्यजस्तै मानिन्छ।