काठमाडौँ, २०८२ साउन २६- निद्राको क्रममा अचानक शरीर चलाउन वा बोल्न नसक्ने अवस्था, जसलाई चिकित्सकीय भाषामा स्लीप पैरालाइसिस भनिन्छ, धेरैका लागि जीवनकै सबैभन्दा डरलाग्दो क्षणमध्ये एक हुन सक्छ। यो अवस्थामा मानिस पूर्ण रूपमा सचेत भए पनि हातखुट्टा चलाउन, बोल्न वा मद्दतका लागि आवाज निकाल्न सक्दैन। कतिपयलाई त यस समयमा अनौठा र भयावह आकृतिहरू देखिने, छातीमा भारीपन महसुस हुने वा कोठामा कोही उपस्थित भएको आभास हुनेसम्म हुन्छ। यद्यपि, विशेषज्ञहरूका अनुसार, यो अवस्था प्रायः खतरनाक भने हुँदैन।
किन हुन्छ यस्तो अवस्था?
स्लीप पैरालाइसिस प्रायः निद्राको *र्यापिड आइ मुभमेन्ट* (REM) चरणमा प्रवेश गर्दा वा त्यहाँबाट बाहिरिँदा देखिन्छ। यस चरणमा शरीर प्राकृतिक रूपमा पक्षाघातको अवस्थामा राखिन्छ ताकि सपनामा गरिएका क्रियाकलापहरू वास्तविक जीवनमा दोहोरिएर हामीलाई वा अरूलाई चोट नपुगोस्। तर कहिलेकाहीँ दिमाग त पूर्ण रूपमा सचेत हुन्छ तर शरीर अझै पक्षाघातमै रहन्छ, जसकारण केही समयका लागि यस्तो अवस्थाको सामना गर्नुपर्छ।
निद्राविज्ञहरूको भनाइमा, यस्तो बेला दिमागले शरीरलाई चलाउन सन्देश पठाउँछ तर शरीरले प्रतिक्रिया दिन सक्दैन। यही द्वन्द्वका कारण भ्रम र डरको तीव्र अनुभव हुन्छ। अनुसन्धानहरूले देखाएका छन् कि करिब ३०% मानिसले आफ्नो जीवनमा कम्तीमा एक पटक यो अनुभव गर्छन्, तर सबैमा बारम्बार हुने चाहिँ हुँदैन।
लक्षण र अनुभव
- हातखुट्टा नचल्ने
- बोल्न नसक्ने
- छातीमा भारीपन वा घाँटीमा दबाब महसुस हुने
- भूत, राक्षस वा अन्य आकृतिहरू देखिने
- शरीर बाहिर तैरिरहेको आभास हुने जस्ता अनुभव हुन सक्छन्।
स्लीप पैरालाइसिसको लक्षण केही सेकेन्डदेखि २० मिनेटसम्म रहन सक्छ। कतिपय संस्कृतिहरूमा यो अवस्थालाई अलौकिक कारणसँग जोडिन्छ। उदाहरणका लागि, केही मुलुकमा यसलाई दुष्ट आत्मा वा जिनको काम मानिन्छ भने पश्चिमी समाजमा यसलाई शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित रूपमा बुझिन्छ।
जोखिम कारकहरू
स्लीप पैरालाइसिसको जोखिम बढाउने प्रमुख कारणहरूमा
- अत्यधिक तनाव र चिन्ता
- PTSD, बाइपोलर डिसअर्डर वा प्यानिक डिसअर्डर
- निद्राको कमी वा अनियमित समय तालिका
- जेट ल्याग
- नार्कोलेप्सीजस्ता निद्रा विकार
- केही औषधिहरू (विशेष गरी ADHD र डिप्रेसनको उपचारमा प्रयोग हुने)
अनुवांशिक कारणले पनि यसमा भूमिका खेल्न सक्छ। बारम्बार हुने हो भने यो निद्रासम्बन्धी अन्य रोगको संकेत हुनसक्छ, जसको समयमै उपचार आवश्यक हुन्छ।
खतरनाक छ कि छैन?
चिकित्सकहरूका अनुसार, स्लीप पैरालाइसिस आफैंमा प्राणघातक हुँदैन। तर बारम्बार हुने हो भने यसले निद्राप्रति डर पैदा गर्न सक्छ, जसले दीर्घकालीन थकान, कार्यक्षमता घट्ने, र मानसिक स्वास्थ्यमा असर पार्ने खतरा हुन्छ। यदि यससँगै डरलाग्दा भ्रमहरू बारम्बार हुने गरेका छन् भने चिन्ता वा आघातका लक्षणहरू पनि देखापर्न सक्छन्।
रोकथाम र व्यवस्थापन
विशेषज्ञहरूले यसको सम्भावना कम गर्न स्वस्थ निद्रा बानी अपनाउन सुझाव दिन्छन्
- हरेक दिन एउटै समयमा सुत्ने र उठ्ने
- रातमा ७–९ घण्टा पर्याप्त निद्रा लिनु
- तनाव व्यवस्थापनका लागि ध्यान, योग वा रिल्याक्सेसन अभ्यास गर्नु
- अत्यधिक क्याफिन र मदिरा सेवनबाट टाढा रहनु
गम्भीर अवस्थामा, चिकित्सकको सल्लाहमा एन्टिडिप्रेसेन्ट वा अन्य औषधिहरू प्रयोग गर्न सकिन्छ, जसले निद्राको चरणहरूलाई स्थिर राख्न मद्दत पुर्याउँछ।
हालैका केही अनुसन्धानहरूले मेडिटेशन रिल्याक्सेसन थेरापी जस्ता अभ्यासहरूले यसको आवृत्ति घटाउन सक्ने देखाएका छन्। यसमा आक्रमणको अर्थलाई सकारात्मक रूपमा बुझ्ने, डर कम गर्ने, मनलाई रमाइलो वा शान्त दृश्यमा केन्द्रित गर्ने, र शरीरलाई बिस्तारै रिल्याक्स गर्ने चरणहरू समावेश हुन्छन्।
स्लीप पैरालाइसिस डरलाग्दो भए पनि प्रायः हानिकारक हुँदैन। तर यसले मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यमा असर पार्न नदिन नियमित जीवनशैली, पर्याप्त आराम, र तनाव नियन्त्रण अत्यावश्यक हुन्छ। बारम्बार हुने वा जीवनशैलीमा असर पार्ने खालको समस्या भएमा भने तत्काल स्वास्थ्यकर्मीको सल्लाह लिनु आवश्यक छ।
