काठमाडौँ, २०८२ साउन २६- नेपालमा पहाड भन्नासाथ चिसो मौसम, हरियो वनजंगल र हिमालको छायामा बसोबास गर्ने बासिन्दा सम्झिन्छौं। तर पछिल्ला वर्षहरूमा यो चित्रमा एउटा अनौठो र खतरनाक परिवर्तन देखिन थालेको छ पहिले केवल तराईमा मात्र देखिने विषालु सर्पहरू अहिले पहाडी क्षेत्रमा समेत पाइने गरेका छन्।

गत केही महिनामा मात्र काठमाडौं उपत्यका र आसपासका पहाडी क्षेत्रमा नौवटा राजा कोब्रा र एक मोनोक्ल्ड कोब्राको उद्धार गरिएको छ। यी दुवै प्रजाति अत्यन्त विषालु मानिन्छन् र सामान्यतया ५०० मिटरभन्दा तलको गर्म र आर्द्र क्षेत्रमा सीमित हुने गर्छन्। तर अहिले यी सर्पहरू २,७५० मिटरको उचाइमा समेत भेटिन थालेका छन्।

जलवायु परिवर्तनको प्रभाव

वन्यजन्तु विज्ञहरूका अनुसार यो परिवर्तनको प्रमुख कारण जलवायु परिवर्तन हो। पछिल्ला दशकमा नेपालका पहाडी भूभागमा हिउँदे तापक्रम क्रमशः बढ्दै गएको छ। औसत ०.०५ डिग्री सेल्सियस वार्षिक वृद्धिले पहाडमा गर्मी बढाएको र यसले सर्पको जीवन चक्रका लागि अनुकूल वातावरण सिर्जना गरेको देखिन्छ।
"पहाडका चिसो स्थानहरू अब त्यति चिसा रहेनन्। यसले तातो मौसम रोज्ने प्रजातिहरूको बसोबास विस्तार गर्न सजिलो भएको छ," एक वन्यजन्तु जीवविज्ञानीले बताए। अन्तर्राष्ट्रिय अध्ययनहरूले समेत आगामी दशकमा जलवायु परिवर्तनका कारण विषालु सर्पहरू अझै उच्च भूभागमा विस्थापित हुने चेतावनी दिएका छन्।

मानव क्रियाकलाप र अनायास बासस्थान विस्तार

जलवायु मात्र होइन, मानव गतिविधिले पनि सर्पको पहाडतर्फको विस्तारमा भूमिका खेलेको छ। तराईबाट पहाडमा काठ, दाउरा, घाँस, तरकारी वा अन्य सामान ढुवानी गर्दा सर्पहरू अनायासै नयाँ क्षेत्रमा पुर्याइन्छन्।
काठमाडौंको टेकुस्थित शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवा रोग अस्पतालका विशेषज्ञ डा. मिलन बज्राचार्यका अनुसार, तराईबाट काठपात भित्रिँदा त्यसभित्र लुकेका सर्प पनि राजधानी भित्रिने घटना बढेको छ। "कहिलेकाहीँ यी सर्पहरू नयाँ क्षेत्रमा मात्र पुग्दैनन्, त्यहाँको वातावरणसँग पनि मिलेर बसोबास सुरु गर्छन्," उनले भने।

पहाडमा स्थायी बसोबासको संकेत

हालैका अनुगमनमा केही पहाडी जंगलभित्र सर्पका अण्डा र बच्चा देखिनु, यी प्रजातिहरूले नयाँ बासस्थानमा स्थायी रुपमा बस्न थालेको संकेत हो। वन्यजन्तु संरक्षणकर्मीहरूले यो अवस्थालाई ‘अनुकूलनको सुरुआत’ मानेका छन्। "जब कुनै प्रजाति नयाँ क्षेत्रमा अण्डा दिन थाल्छ, यसको अर्थ उनीहरूले त्यो भूभागलाई सुरक्षित र अनुकूल मानिसकेका हुन्छन्," एक संरक्षण विज्ञले बताए।

जनस्वास्थ्य र सुरक्षा चुनौती

विषालु सर्पहरूको पहाडमा उपस्थिति केवल जैविक र वातावरणीय तथ्य मात्र होइन, जनस्वास्थ्यका लागि पनि ठूलो चुनौती हो। पहाडी क्षेत्रमा सर्पदंश उपचारका सुविधा सीमित छन्। २०८१/०८२ आर्थिक वर्षमा मात्र नेपालभर ९ हजार २४९ सर्पदंशका बिरामी उपचारका लागि अस्पताल पुगेका थिए। यो सङ्ख्या वर्षैपिच्छे बढ्दो छ। तर विषालु सर्प देखिन थालेका धेरै पहाडी बस्तीतर्फ अझै पर्याप्त एन्टीभेनम र प्रशिक्षित स्वास्थ्यकर्मीको पहुँच छैन।

जोखिम कम गर्ने उपायहरू

विज्ञहरूले पहाडी बासिन्दालाई सर्पको सम्भावित उपस्थितिबारे सचेत रहन र केही सावधानी अपनाउन आग्रह गरेका छन्:

• घर वरिपरि झाडी र फोहोर नछोड्ने
• खेतबारीमा काम गर्दा लट्ठी, जुत्ता र पञ्जा प्रयोग गर्ने
•  राति सुत्दा झुल टाँग्ने
• सर्प लुक्न सक्ने दुलो वा कोठा छेउका फाटो बन्द गर्ने

यो प्रवृत्ति तत्कालै रोक्न नसके पनि, समयमै निगरानी, अनुसन्धान र जनचेतना बढाएर यसको असर कम गर्न सकिने विज्ञहरूको धारणा छ। तर ढिलाइ भयो भने, पहाडमा विषालु सर्पको स्थायी उपस्थिति नेपालका लागि नयाँ चुनौतीको स्थायी रूप लिन सक्छ।