काठमाडौं, असार १८- नेपाली डाँडाकाँडामा सजिलै उम्रने, झारसरह देखिने तर गहिरो औषधीय गुण भएको वनस्पति 'सिस्नो' (वैज्ञानिक नाम: Urtica dioica) पछिल्ला वर्षहरूमा घरेलु उपचार र पोषण विज्ञानका क्षेत्रमा विशेष चासोको विषय बनेको छ। पहाडी ग्रामीण समुदायमा परम्परागत रूपमा खाइँदै आएको सिस्नोलाई अब वैज्ञानिक ढंगले मूल्यांकन गरी यसको व्यावसायिक र औषधीय प्रयोगसमेत अगाडि सार्न खोजिएको छ।
सिस्नोमा फलाम, क्याल्सियम, पोटासियम, म्याग्नेसियम, फस्फोरस, भिटामिन 'ए', 'सी', 'डी' र प्रोटिनको प्रशस्त मात्रामा उपस्थिति पाइन्छ। यिनै पोषक तत्वका कारण सिस्नोले शरीरको रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउनुका साथै रक्तअल्पता, हाड–जोर्नीको कमजोरी, छालाको रोग, कपाल झर्ने समस्या, मधुमेह र उच्च रक्तचाप जस्ता विविध रोगमा राहत दिने देखिएको छ।
नेपाली आयुर्वेद चिकित्सकहरूका अनुसार सिस्नो ‘गर्मी शमन गर्ने’, ‘रक्त शुद्ध गर्ने’ र ‘शरीरको सन्तुलन कायम राख्ने’ गुणले भरिएको छ। पछिल्ला वर्षमा भएका अनुसन्धानहरू पनि यस्तै देखाउँछन्। एक अध्ययन अनुसार, सिस्नो पातको धुलोमा झन्डै ३०–४० प्रतिशतसम्म प्रोटिन पाइन्छ, जुन शाकाहारी स्रोतका लागि विशेष महत्वपूर्ण मानिन्छ।
घरमै तयार गर्न मिल्ने पोषणयुक्त तरकारी
सिस्नो प्रयोग गर्नका लागि विशेष झन्झट चाहिँदैन। स्थानीय घरघरमा यसलाई उमालेर तरकारी बनाउन सकिन्छ। पहिले साबुन पानीले सफा गरी केही समय उमालेर घिचेपछि मसला र बेसार हालेर पकाउँदा स्वादिलो साग तयार हुन्छ। यसरी पकाउँदा सिस्नोको टोक्ने गुण हराउँछ र पोषक तत्व शरीरमा सजिलै पच्ने अवस्थामा पुग्छ।
धेरैले सिस्नोको पात सुकाएर पाउडर बनाइ सूप, चिया, स्मूथी वा खिचडीमा मिसाएर पनि प्रयोग गर्ने गरेका छन्। सिस्नो चियाले तातोपन दिनुका साथै पाचन सुधार गर्ने, थकान कम गर्ने र मांसपेशी सुदृढ बनाउने काम गर्छ।
स्वास्थ्यमा लाभदायक, तर सावधानी पनि आवश्यक
यद्यपि, सिस्नो प्रयोग गर्दा केही सावधानी आवश्यक हुन्छ। ताजा सिस्नोको पात र काण्डमा टोक्ने तत्व हुन्छ, जसले छालामा जलन, रङ परिवर्तन वा रसायनजन्य प्रतिक्रिया गराउन सक्छ। त्यसैले सिस्नो सम्हाल्दा पन्जा वा प्लास्टिकको झोलाबाट समाउने सल्लाह दिइन्छ।
साथै, मधुमेह, रक्तचाप, थाइराइड वा गर्भवती अवस्थामा रहेका व्यक्तिहरूले सिस्नोको नियमित सेवन गर्नु पूर्व चिकित्सक वा आयुर्वेदिक विशेषज्ञसँग सल्लाह लिनु उपयुक्त हुन्छ।
ग्रामीण अर्थतन्त्र र वातावरणीय लाभमा योगदान
सिस्नोले केवल स्वास्थ्यमा मात्रै होइन, वातावरण र ग्रामीण अर्थतन्त्रमा समेत योगदान दिन सक्छ। यो वनस्पतिले माटोको क्षरण रोक्ने, उपत्यकाका खोल्साहरूमा हरियाली कायम राख्ने र जैविक विविधता जोगाउने काम गर्छ। कतिपय स्थानमा यसको रेशाबाट डोका, दौरा र कपडा समेत बनाइने गरिन्छ, जुन ‘अल्लो’ (nettle fiber) भनेर चिनिन्छ।
वैज्ञानिक अनुसन्धान र निर्यात सम्भावना
पोषणविद्हरू भन्छन् – “हामीकहाँ घरमै फस्टाउने यस्ता वनस्पतिहरूलाई वैज्ञानिक ढंगले मूल्यांकन गर्न सके नेपाली भान्सामा मात्र होइन, अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा पनि यसको माग बढ्न सक्छ।” हाल भारत, चीन र युरोपका केही देशमा सिस्नोबाट तयार पारिएको ट्याब्लेट, चिया, क्याप्सुल र सौन्दर्य सामग्री निर्यात भइरहेको छ। नेपालमा पनि यसको व्यावसायिक खेती र प्रशोधन सुरु गर्न सकिने सम्भावनाबारे अनुसन्धान हुँदैछ।
यसरी सामान्यतः झार ठानिने सिस्नोमा रहेको औषधीय र पोषणीय गुणले यो वनस्पतिलाई अब आधुनिक जीवनशैलीमा पनि अपनाउनु पर्ने खाद्य विकल्प बनाएको छ। प्राकृतिक स्रोतहरूलाई उपयोग गर्दै स्वास्थ्य सुधार र ग्रामीण आय वृद्धिको माध्यम बनाउन सकिने उदाहरणका रूपमा सिस्नो अझै गहन अनुसन्धान र प्रवर्द्धनको पर्खाइमा छ।
