बाजुरा, असार १७- सुदूरपश्चिम प्रदेश अन्तर्गत बाजुराको विकट गाउँ स्वामीकार्तिक खापर गाउँपालिकामा कुपोषण पीडित बालबालिकाको उपचारमा प्रयोग हुने आरयूटीएफ (Ready to Use Therapeutic Food) अभावका कारण दुई बालबालिकाको मृत्यु भएको छ। चार महिनादेखि आरयूटीएफ आपूर्ति नहुँदा स्थानीय स्वास्थ्य संस्थामा उपचार रोकिएको र त्यसको प्रत्यक्ष असर बालबालिकाको ज्यानमा परेको हो।

स्वामीकार्तिक खापर गाउँपालिका–१, मुक्तिकोटका १६ महिनाका सन्तोष न्यौपाने र १७ महिनाकी जमुना विकको कुपोषणका कारण ज्यान गएको पुष्टि भएको छ। दुबै बालबालिका प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्रमा उपचारका लागि लगिएको भए पनि आरयूटीएफ उपलब्ध नहुँदा उनीहरूको जीवन जोगाउन सकिएन।

स्वास्थ्य चौकी मुक्तिकोटका इन्चार्ज बिर्ज विकका अनुसार, “चैत महिनादेखि आरयूटीएफ आपूर्ति हुन सकेको छैन। २५ जना कुपोषण पीडित बालबालिका उपचार पर्खिरहेको अवस्थामा छन्। औषधि र पोषण सामग्रीबिना उपचार गर्न हामी असहाय भएका छौँ।”

कुपोषण नियन्त्रण कार्यक्रम अन्तर्गत आरयूटीएफ एक अत्यावश्यक पोषक आहार हो, जुन गम्भीर कुपोषणमा परेको बालबालिकालाई दिइन्छ। तर बाजुराको विभिन्न स्वास्थ्य संस्थाहरूमा यो आहार अभाव भएको महिनौँ बितिसकेको छ। यसले जिल्लाभरका कुपोषण न्यूनीकरण कार्यक्रम नै संकटमा पारेको स्थानीय स्वास्थ्यकर्मीहरूको भनाइ छ।

स्थानीय तह र जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालयबीच समन्वयको अभाव तथा ढिलासुस्तीका कारण समयमै पोषण सामग्री नपुगेको स्वामीकार्तिक गाउँपालिकाका स्वास्थ्य शाखा प्रमुख भक्तबहादुर कैलाले बताएका छन्। उनका अनुसार, “गाउँपालिकाबाट पटक–पटक माग पठाइयो, तर डिपोमै आरयूटीएफ छैन भनिएको छ। जिल्ला र प्रदेशसँग समन्वय गरेर चाँडै सामग्री ल्याउने प्रयास भइरहेको छ।”

तर स्थानीयवासीहरू भने यसलाई गैरजिम्मेवार व्यवहार ठान्छन्। एक स्थानीय अभिभावक बताउँछन्, “हाम्रो छोराछोरीको स्वास्थ्य राज्यको जिम्मेवारी हो। हामीसँग उपचारको विकल्प छैन, तर सरकारले पोषक आहारसमेत दिन सक्दैन भने कस्तो सेवा भनेर विश्वास गर्ने?”

स्वास्थ्य चौकीमा दुई बालबालिकाको मृत्यु दर्ता भए पनि ग्रामीण क्षेत्रमा पुग्न नसक्ने तथा घरमै मृत्यु भएका अन्य केही बालबालिकाको तथ्यांक अझै संकलन हुन नसकेको जनाइएको छ। स्थानीय समाजसेवी र स्वास्थ्य स्वयमसेवकहरूले कम्तीमा पाँचजना बालबालिका गम्भीर कुपोषणबाट मृत्यु भएको अनुमान गरेका छन्।

प्रत्येक वर्ष नेपाल सरकार र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूको सहयोगमा जिल्लामा पोषण सुदृढीकरण कार्यक्रम सञ्चालन भइरहेका छन्। तर यस्ता कार्यक्रमहरू बजेट खर्च गर्ने माध्यम मात्र भएका छन् भन्ने आरोप पनि लाग्दै आएको छ। वास्तविक लाभग्राहीसम्म सेवाको पहुँच नपुग्दा यस्तो त्रासदी बारम्बार दोहोरिएको देखिन्छ।

स्वास्थ्य नीति विशेषज्ञ डा. जीवन ओली भन्छन्, “कुपोषणको उपचार नियमित स्वास्थ्य सेवा प्रणालीभित्र पर्नुपर्छ। तर जब जिल्लामै आरयूटीएफ छैन भन्ने सुन्नुपर्छ, त्यो स्वास्थ्य प्रणालीको पूर्ण असफलता हो।”

गाउँपालिकाले प्रदेश सरकारसँग समन्वय गरेर एक साताभित्र आरयूटीएफ आपूर्ति गर्ने तयारी गरिरहेको जनाएको छ। यद्यपि विगतमा पटक–पटक यस्तै आश्वासन दिइए पनि कार्यान्वयन नहुँदा विश्वासको संकट बढेको छ। स्थानीय स्वास्थ्यकर्मीहरू भन्छन्, “हामी बिरामी हेर्न तयार छौँ, तर खाली हातले के गरौँ?”

बाजुरामा आरयूटीएफ अभावका कारण साना बालबालिकाको मृत्यु हुनु केवल स्थानीय समस्या होइन, यो राष्ट्रिय तहमा पोषण सुरक्षाको उपेक्षा भएको स्पष्ट उदाहरण हो। यस्ता संवेदनशील सेवा नियमित, भरपर्दो र प्राथमिकतामा नराखिने हो भने सरकारले घोषित ‘बालमैत्री स्वास्थ्य प्रणाली’ केवल नारामा सीमित हुनेछ।

राज्य, संघीय तथा स्थानीय तीनै तहको सक्रिय समन्वय, आरयूटीएफको नियमित आपूर्ति, निगरानी प्रणालीको मजबुती र कुपोषण प्रभावित समुदायमाथि केन्द्रित योजनाबद्ध अभियान आवश्यक भइसकेको छ। बालबालिकाको ज्यान गुमेपछि मात्र चनाखो हुने प्रवृत्ति अन्त्य हुनुपर्छ—अबको कडा सन्देश यही हो।