काठमाडौँ, २०८२ साउन २७- नेपालमा शल्यक्रियाबाट प्रसूति गर्ने दर पछिल्लो समय उल्लेखनीय रुपमा बढेको छ। २०२२ को नेपाल डेमोग्राफिक एण्ड हेल्थ सर्वेक्षण (NDHS) अनुसार करिब २० प्रतिशत महिलाले शल्यक्रियाबाट शिशु जन्माएका छन्। यो दर विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) द्वारा सिफारिस गरिएको १० देखि १५ प्रतिशतको दायराभन्दा बढी हो। यसले देशको मातृ तथा शिशु स्वास्थ्य क्षेत्रमा नयाँ प्रश्न र चुनौतीहरू निम्त्याएको छ।
शल्यक्रियाबाट प्रसूति गर्ने दरमा भौगोलिक तथा सेवा प्रदायक क्षेत्रको आधारमा ठूलो भिन्नता छ। काठमाडौं लगायतका शहरी क्षेत्रहरू र निजी अस्पतालहरूमा यो दर अत्यधिक उच्च छ भने ग्रामीण र सरकारी अस्पतालहरूमा तुलनात्मक रूपमा कम देखिएको छ। काठमाडौंका केही निजी अस्पतालहरूमा शल्यक्रियाको दर ५० प्रतिशतभन्दा बढी रहेको पाइन्छ। यसले देखाउँछ कि सुविधा सम्पन्न क्षेत्रहरूमा अधिक शल्यक्रियाको प्रयोग हुने गरेको छ।
शहरीकरण, स्वास्थ्य सेवा प्रदायकहरूको व्यवहार, र महिलाहरूको बढ्दो सचेतनाले यो वृद्धिमा भूमिका खेलेको छ। उच्च शिक्षित र आर्थिक रूपमा सक्षम महिलाहरू शल्यक्रियाबाट प्रसूति गर्ने अधिक इच्छुक पाइन्छन्। त्यस्तै, चिकित्सक र अस्पतालहरूको आर्थिक र प्रशासनिक कारणले पनि अनावश्यक शल्यक्रियालाई प्राथमिकता दिने प्रवृत्ति देखा परेको छ।
नेपाल सरकारले मातृ तथा शिशु स्वास्थ्य सुधारका लागि विभिन्न कार्यक्रमहरू ल्याएको छ। १९९७ मा सुरु भएको सुरक्षित मातृत्व कार्यक्रम अन्तर्गत देशभर मातृ मृत्युदर घटाउने लक्ष्य राखिएको छ। यसका लागि आमा तथा शिशु अस्पताल सेवाको सुधार, निशुल्क प्रसूति सेवा, तथा प्रसूति पूर्ब र पछिको स्वास्थ्य सेवा समावेश गरिएको छ।
सरकारले राष्ट्रिय खोप कार्यक्रम अन्तर्गत शिशुहरूको खोपका साथै प्रसूति सेवा गुणस्तरीय बनाउन अस्पतालहरूलाई स्तरोन्नत गर्ने योजना अगाडि बढाएको छ। आमा सुरक्षा कार्यक्रम मार्फत शल्यक्रिया सेवा पनि देशका विभिन्न भागमा विस्तार भइरहेको छ। तर, यी प्रयासहरूलाई व्यवस्थित गर्न र अनावश्यक शल्यक्रिया रोक्न अझ प्रभावकारी नीति र नियमनको आवश्यकतालाई स्वीकार गर्नुपर्दछ।
शल्यक्रिया आधुनिक प्रसूति प्रक्रियामध्ये एक हो जसले मातृ तथा शिशु जीवन रक्षा गर्ने महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। जटिल प्रसूति जस्तै बच्चा ठूलो हुनु, शिशुको सही अवस्थिति नहुनु, गर्भाशयको समस्या, वा अन्य स्वास्थ्य समस्याहरूमा शल्यक्रिया जीवनरक्षक हुन्छ।
सुरक्षित र गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा प्रवाह गर्ने स्वास्थ्य संस्था र तालिमप्राप्त चिकित्सकहरूले यस प्रक्रियालाई आवश्यकताअनुसार सञ्चालन गर्दा मात्र मातृ तथा शिशु मृत्यु दरमा कमी ल्याउन सकिन्छ।
यद्यपि शल्यक्रिया जीवनरक्षक छ, यसको अत्यधिक प्रयोगले स्वास्थ्य प्रणालीमा चुनौती थपेको छ। अनावश्यक शल्यक्रियाले निम्न जोखिमहरू निम्त्याउन सक्छ:
- संक्रमणको खतरा
- रक्तस्राव र हेमोडायनामिक समस्या
- शल्यक्रियापछि लामो समयसम्मको स्वास्थ्य समस्या
- आर्थिक भार परिवार र स्वास्थ्य संस्थामा
यसका साथै, अनावश्यक शल्यक्रियाले स्वास्थ्य सेवा असमानता, सेवामा पहुँचमा भिन्नता, र मानवीय अधिकार उल्लङ्घन जस्ता जटिल समस्या निम्त्याउन सक्छ। केही अवस्थामा महिलाहरूको सहमति वा आवश्यक परामर्श बिना पनि शल्यक्रिया गरिने तथ्यले स्वास्थ्य क्षेत्रमा नैतिक प्रश्न उठाएको छ।
नेपालमा शल्यक्रियाको वृद्धिसँग सामाजिक र सांस्कृतिक पक्ष पनि जोडिएको छ। शहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्ने महिलाहरूमा स्वास्थ्य सेवामा पहुँच र सचेतनाले शल्यक्रियाको विकल्प बढी छानिने गरेको पाइन्छ। आर्थिक रूपमा सक्षम परिवारहरू निजी अस्पतालको सेवा लिने क्रममा आफ्नो स्वास्थ्य र सजिलोको लागि शल्यक्रिया रोज्ने प्रवृत्ति बढेको छ।
तर, ग्रामीण क्षेत्रका महिलाहरूले अझै पनि गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा पाउन सकिरहेका छैनन्, जसले असमानता झल्काउँछ। स्वास्थ्य सेवामा पहुँच र जानकारीको अन्तरले ग्रामीण शहरी र धनी गरिबबीच प्रसूति सेवामा ठूलो फरक पारिरहेको छ।
शल्यक्रियाबाट प्रसूति गर्ने दरलाई सन्तुलित राख्न र आवश्यक सेवामा मात्र केन्द्रित गर्न विशेषज्ञहरूले विभिन्न सुझाव दिएका छन्:
- चिकित्सक र स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई शल्यक्रियाको उचित प्रयोग सम्बन्धमा नियमित तालिम र प्रशिक्षण दिने।
- सार्वजनिक सचेतना अभियानमार्फत महिलाहरूलाई प्रसूति विकल्प र जोखिमका बारेमा जानकारी गराउने।
- स्वास्थ्य सेवा प्रदायकहरूबीच गुणस्तर र नैतिकता कायम राख्न निगरानी र नियमन कडा गर्ने।
- ग्रामीण र शहरी क्षेत्रबीच स्वास्थ्य सेवाको समान पहुँच सुनिश्चित गर्ने प्रयासलाई प्राथमिकता दिने।
- अनावश्यक आर्थिक प्रोत्साहन घटाएर स्वास्थ्य सेवा प्रणालीलाई निष्पक्ष र गुणस्तरीय बनाउने।
नेपालमा शल्यक्रियाबाट प्रसूति गर्ने दरमा भएको यो वृद्धि स्वास्थ्य सेवा प्रणाली सुधारको संकेत हुन सक्छ भने यसले थप चुनौती पनि प्रस्तुत गरेको छ। स्वास्थ्य सेवा प्रदायक, सरकार र समुदायबीच सहकार्य गरेर मात्र यसलाई व्यवस्थित र सुरक्षित बनाउने सम्भावना छ।
प्रत्येक महिलाले सुरक्षित र गुणस्तरीय प्रसूति सेवा पाउनु पर्ने अधिकार छ। त्यसका लागि स्वास्थ्य नीति र कार्यक्रमहरूले आवश्यकतानुसार मात्र शल्यक्रियालाई प्रोत्साहित गरी मातृ-शिशु स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउनुपर्ने आवश्यक छ। यो विषयमा सचेतनाको अभिवृद्धि, प्रभावकारी नियमन र स्वास्थ्य सेवा सुधारले नै नेपालको मातृ-शिशु स्वास्थ्यमा दीर्घकालीन सकारात्मक प्रभाव पार्ने विश्वास गरिन्छ।
नेपालका माताहरूको सुरक्षित प्रसूति र स्वस्थ शिशु जन्माउन सन्तुलित शल्यक्रिया नीति र सेवा अभिवृद्धि अपरिहार्य भएकाले सबै सरोकारवालाले जिम्मेवारी लिएर अघि बढ्नुपर्ने आवश्यकता अझै प्रस्ट भएको छ।
